Loading Preview
Sorry, preview is currently unavailable. You can download the paper by clicking the button above.
Loading Preview
Sorry, preview is currently unavailable. You can download the paper by clicking the button above.
No. Kode: DAR2/Profesional/746/003/2019 PENDALAMAN MATERI BAHASA JAWA MODUL 3 AKSARA JAWA Penulis: Kenfitriana Diah Wijayanti, S.S., M.Hum.Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan 2019KATA PENGANTAR Modul ini disusun sebagai salah sumber pembelajaran pada programPendidikan Profesi Guru [PPG], khususnya pada bidang bahasa Jawa. Pelestarian danpengembangan Bahasa sastra dan budaya Jawa merupakan hal yang penting sehinggaharus segera dilakukan. Salah satu upaya pelestarian dan pengembangan tersebutantara lain dengan cara penyusunan modul ini. Dengan selesainya penyusunan modulini, sudah sepantasnya penyusun mengucapkan rasa syukur yang tiada terukur keHadirat Alloh Swt. atas segala kemudahan dan kelancaran penyusunan modul ini Secara keseluruhan, modul PPG bahasa Jawa ada enam. Dalam satu modulterdiri atas empat kegiatan belajar. Modul 1 tentang Paramasastra yang terdiri atas [a]Widya Swara, [b] Widya Tembung, [c] Widya Ukara, dan [d] Widya Makna. Modul2 tentang Unggah-Ungguh Basa Jawa, terdiri atas [a] Basa Ngoko, [b] Basa NgokoAlus, [c] Basa Krama, dan [d] Basa Krama Alus. Modul 3 tentang Aksara Jawa berisi[a] Aksara Jawa, [b] Aksara Murda, [c] Maca Teks Aksara Jawa Cithak, dan [d] MacaTeks Aksara Jawa Tulisan Tangan. Modul 4 tentang Sastra Klasik dan Modern, terdiri[a] Geguritan lan Tembang Macapat, [b] Tembang Dolanan, [c] Karya SastraGancaran, dan [d] Sastra Klasik dan Modern. Modul 5 tentang Wirausaha Jawa, terdiri[a] Pranata Cara lan Sesorah, [b] Upacara Adat Jawa lan Tradisi, [c] Busana Jawa, [d]Gendhing Jawa lan Campursari. Modul 6 tentang Seni Pentas Jawa, berisi [a] KesenianRakyat Jawa, [b] Wayang Ramayana, [c] Wayang mahabarata, dan [d] Kethoprak danSineprak. Ucapan terima kasih disampaikan kepada Kementrian Pendidikan danKebudayaan, rekan-rekan penyusun, dan semua pihak yang tidak dapat disebutkansatu-persatu. Semoga Allah Swt. membalas segala kebaikan dengan kebaikan yanglebih baik. Akhirnya, penyusun membuka diri untuk menerima kritik dan saran yangmembangun terhadap isi modul ini demi perbaikan pada masa yang akan datang. Surakarta, Oktober 2019 Penyusun iiDAFTAR ISIHALAMAN JUDUL ............................................................................................... .... iKATA PENGANTAR ................................................................................................. iiDAFTAR ISI .............................................................................................................. iiiKEGIATAN BELAJAR 1 AKSARA JAWA...............................................................1PENDAHULUAN .................................................................................................... ...1 A. Deskripsi Singkat........................................................................................... .....1 B. Petunjuk Belajar ................................................................................. ................2INTI....................................................................................................................... .......3 A. Capaian Pembelajaran.................................................................................. .......3 B. Pokok-pokok Materi ...........................................................................................3 C. Uraian Materi ......................................................................................................3 1. Carakan............................................................................................................3 2. Pasangan .........................................................................................................7 3. Sandhangan .............................................................................................. ....10 D. Forum Diskusi ............................................................................................... ...17PENUTUP ..................................................................................................................18 A. Rangkuman................................................................................................... ....18 B. Tes Formatif................................................................................................. .....19KEGIATAN BELAJAR 2 AKSARA MURDHA, AKSARA REKAN,LAN ANGKA JAWA.................................................................................................23PENDAHULUAN …… .............................................................................................23 A. Deskripsi Singkat … .........................................................................................23 B. Relevansi … ......................................................................................................23 C. Petunjuk Belajar … ...........................................................................................23INTI … ..................................................................................................................24 A. Capaian Pembelajaran … ..................................................................................24 B. Pokok-pokok Materi ….....................................................................................24 C. Uraian Materi ...................................................................................................25 D. Forum Diskusi ..................................................................................................32III. Penutup .................................................................................................................35 A. Rangkuman …………………...........................................................................35 B. Tes Formatif .....................................................................................................36KEGIATAN BELAJAR 3 MACA AKSARA JAWA CITHAK................................45PENDAHULUAN ......................................................................................................45A. Deskripsi Singkat ..... ........................................................................................45B. Petunjuk Belajar ...............................................................................................45INTI ..................................................................................................................46A. Capaian Pembelajaran...................................................................................... .46B. Pokok-pokok Materi .........................................................................................46C. Uraian Materi ....................................................................................................46D. Forum Diskusi ...................................................................................................59 iiiPENUTUP ..................................................................................................................60 A. Rangkuman ..... ................................................................................................60 B. Tes Formatif..................................................................................................... 60KEGIATAN BELAJAR 4 AKSARA JAWA TULISAN TANGAN.........................69PENDAHULUAN ... ..................................................................................................69 A. Deskripsi Singkat .......................................................................................... ...69 B. Petunjuk Belajar............................................................................................ ....69INTI .......... .................................................................................................................71 A. Capaian Pembelajaran.................................................................................. .....71 B. Pokok-pokok Materi..........................................................................................71 C. Uraian Materi................................................................................................. ...72 1. Naskah Jawa........................................................................................ ..........72 2. Deskripsi Fisik...............................................................................................74 3. Deskripsi Teks ..............................................................................................75 4. Transliterasi ....................................................................................... ..........78 5. Maca Teks Prosa.................................................................................. .........79 6. Maca Teks Tembang .................................................................................. ..78 D. Forum Diskusi ............................................................................................... ...79PENUTUP .......... .......................................................................................................80 A. Rangkuman...................................................................................................... .81 B. Tes Formatif .................................................................................................... .81 C.Tes Sumatif ........................................................................................................85 D. Tugas Terstruktur............................................................................................. .90DAFTAR PUSTAKA .................................................................................................91KUNCI JAWABAN ...................................................................................................93 ivKEGIATAN BELAJAR 1 AKSARA JAWA PENDAHULUANA. Deskripsi Singkat Basa Jawa wiwit tahun 2006 dadi pasinaon wajib kanggo siswa sekolah tataranSMA/MA/SMK. Keputusan pamarentah nalika iku dadi keputusan kang wicaksana ngengetikahanan ing masyarakat kang merlokake pasinaon Basa Jawa kanggo nuwuhake budi pekertipara taruna lan uga minangka salah sawijining cara kanggo nguri-uri adat budayane dhewe.Mula saka iku, Basa Jawa diundhakake nganti tataran SMA/MA/SMK dadi pasinaon wajib,amarga anggone sinau ora mung sinau basa, ananging uga sinau tindak-tanduk, sesrawungan,micara, lan nulis kang wigati banget ing wektu saiki. Pasinaon Basa Jawa ing pawiyatan madya kanthi wektu 1 x [25-45 menit] utawa 2 x[25-45 menit] gumantung pawiyatan kang merlokake. Dene kompetensi kang kudu disinau parasiswa sekolah yakuwi nyemak, micara, maca, lan nulis. Keputusan pamarentah iku mahananiperlune nyedhiyakake guru lan materi-materi kanggo sinau. Kabutuhan guru bisa diisi sakaprogram studi sing madeg ing pirang-pirang universitas ing Jawa. Dene materi- materi pasinaonbisa disedhiyakake dening MGMP Basa Jawa, guru, pakar utawa ahli Basa dan KabudayanJawa, program-program tartamtu. Kaya dene program PPG iki dadi salah sawijining sumberkanggo nyedhiyakake kabutuhan babagan materi-materi pasinaon Basa Jawa. Salah sawijining materi pasinaon kang wigati banget diandharake yakuwi materi Macalan Nulis Aksara Jawa. Mulane, modhul iki kasusun kanthi pangajab bisa dadi sumber sinaukanggo guru sing ing tembe mulang Basa Jawa ing pawiyatan tataran SMP utawa SMA. Modulsing digawe iki kusus materi pasinaon Aksara Jawa kang kabage dadi telu yaiku babagancarakan, pasangan, lan sandhangan. Dene urut-urutaning pasinaon ing modhul iki saka carakansing cacahe 20 [rong puluh], pasangan sing cacahe 20 [rong puluh], lan sandhangan kangkaperang dadi 4 [patang] sandhangan [sandhangan swara, sandhangan panyigeging wanda,sandhangan wyanjana, lan sandhangan pangku utawa pangkon]. Saben pasinaon ing modhuliki ana tuladhane. Dadi, para mahasiswa bisa langsung gladhi maca lan nulis. Sawise materi,ing modhul iki diterusake babagan forum diskusi, ringkesan, lan tes formatif. 1Modul sing digawe iki kaajab bisa njangkepi kabutuhan pasinaon babagan Maca lan NulisAksara Jawa kaya sing dikarepake ana ing Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan [CP MK]kang ana ing kegiyatan PPG [Program Profesi Guru]. Dene CPMK kang ana ing kurikulumkegiyatan PPG yaiku: Tabel 1. Capaian Pembelajaran Capaian Pembelajaran Sub Capaian PembelajaranMenganalisis prinsip materi Aksara 1. niteni lan mbedakake carakan sing cacahe 20 [rongJawa dan aplikasinya dalam puluh].pembelajaran bahasa Jawa 2. maca lan nulis tembung-tembung lan ukara sing tulis nganggo carakan. 3. niteni lan mbedakake pasangan sing cacahe 20 [rong puluh]. 4. maca lan nulis tembung-tembung lan ukara sing tulis nganggo carakan lan pasangan. 5. niteni lan mbedakake sandhangan. 6. maca lan nulis tembung-tembung sarta ukara sing tulis nganggo carakan lan sandhangan. Dene paugeran tata tulis sing didadekake punjering pasinaon yakuwi saka PedomanPenulisan Aksara Jawa [2003] sing wis disarujuki dening pamarentah telung propinsi [JawaTengah, DIY, lan Jawa Timur].B. Petunjuk Belajar Kanggo nyinau modhul iki para mahasiswa PPG kudu mangerteni luwih dhisik urut-urutaning pasinaon. Dene urut-urutane pasinaon, yakuwi dedonga kanthi bareng-bareng, manutapa kang dituduhake dening instruktur, maca lan nggatekna pituduh saben kegiyatan pasinaon,maca lan nggladhi saben materi manut pituduhe instruktur, bisa gawe cathetan kanthi mandhiri,takona marang instruktur menawa ana pitakonan, wacanen ringkesan, lan pungkasan garapentugas lan tes formatif. Para mahasiswa PPG ing pasinaon iki kudu bisa ngancik biji minimal KKM yaiku 80ing tugas lan tes formatif. Upamane ana mahasiswa kang bijine ora nyandhak biji KKM kudumbaleni utawa nggarap remidi utawa tugas-tugas saka instruktur.2INTI Carakan, Pasangan, lan SandhanganA. Capaian Pembelajaran Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan iki yakuwi: Menganalisis prinsip materi AksaraJawa dan aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa. Dene Kompetensi Dasar sakakegiyatan iki: Mahasiswa bisa niteni lan mbedakake Aksara Jawa: carakan, pasangan, lansandhangan, sarta bisa maca lan nulis Aksara Jawa sing ditulis nganggo pasangan lansandhangan. Dene indikatore yakuwi mahasiswa bisa: 1. niteni lan mbedakake carakan sing cacahe 20 [rong puluh]. 2. maca lan nulis tembung-tembung lan ukara sing tulis nganggo carakan. 3. niteni lan mbedakake pasangan sing cacahe 20 [rong puluh]. 4. maca lan nulis tembung-tembung lan ukara sing tulis nganggo carakan lan pasangan. 5. niteni lan mbedakake sandhangan. 6. maca lan nulis tembung-tembung sarta ukara sing tulis nganggo carakan lan sandhangan.B. Pokok-pokok Materi Aksara Jawa: carakan, pasangan, lan sandhangan [swara, panyigeging wanda,wyanjana, lan pangkon].C. Uraian Materi Materi sing kaandharake ing modhul iki ana telu, yakuwi carakan, pasangan, lansandhangan. Saben materi dijangkepi karo tuladha lan gladhi. Dene andharane kaya ing ngisoriki.1. Carakan Saben kabudayan iku duwe bageyan-bageyan kang salah sijine yakuwi basa lan aksara.Ewa samana ora kabeh kabudayan duwe aksara kang digunakake kanggo komunikasi kangasipat tulis. Dadi, ana kabudayan kang duwe basa lan aksara, sarta ana kabudayan kang duwebasa kanggo komunikasi lesan nanging ora duwe aksara kanggo komunikasi tulis. MasarakatJawa salah sawijine kabudayan kang duwe loro-lorone [basa lan aksara]. Basane yakuwi BasaJawa, lan aksarane sinebut Aksara Jawa kang kaloka kanthi sesebutan “hanacaraka”. Sesebutan 3liya kanggo Aksara Jawa yakuwi “carakan” [Poerwadarminta, 1939:626] sing ngemu teges‘urut-urutane Aksara Jawa, urut saka ha na ca ra ka’. Aksara Jawa iku cacahe ana 20 [rong puluh]. Saben aksara diucapake kanthi silabisutawa wanda utawa ‘suku kata’. Ing kene wanda duwe teges gabungan antarane konsonan lansandhangan swara /a/. Dene urut-urutane yakuwi: ha, na, ca, ra, ka, da, ta, sa, wa, la, pa, dha,ja, ya, nya, ma, ga, ba, tha, nga. Dene wujude kaya ing ngisor iki. Tabel 2. Carakan Rong puluh Aksara Jawa kang kaya ing dhuwur iku sinebut aksara legena lan ana singngarani kanthi sebutan nglegena. Aksara legena utawa nglegena iku tegese aksara kang durungdiwenehi pasangan lan patang sandhangan [swara, panyigeging wanda, wyanjana, lan pangkuutawa pangkon] utawa kaya sing disebutake ing Kamus Baoesastra Djawa [Poerwadarminta,1939:269] bilih aksara legena yakuwi ’aksara sing tanpa sandhangan’, dene tegese nglegenakuwi ‘wuda, bares, utawa wantahan’ utawa bisa diarani tanpa nganggo apa- apa, lugu, tanparerenggan, lan apa anane. Dene miturut panalitene Raffles ing buku sing wis diterjemahakekanthi irah-irahan The History of Java [2008:252] disebutake aksara Jawa sing unine /a/langsung dadi siji karo aksarane iku dijenengi “lagana”.4Tuladha panulisan tembung nganggo carakan.Tuladha panulisan ukara nganggo carakan [nglegena]. diwaca: ’Kala-kala mara rana’ diwaca: ‘Sarana lara mata’ 5diwaca: ‘Ana lawa sanga’GladhiCoba latina tembung-tembung carakan ing ngisor iki!Coba tulisen nganggo Aksara Jawa tembung-tembung ing ngisor iki! 1. sapa 6. nata 2. nyata 7. sarana 3. pana 8. yasa 4. rama 9. mata 5. waja 10. dana6Coba saiki terusna maca carakan ing ngisor iki kanthi bareng-bareng!2. Pasangan Aksara Jawa sing cacahe 20 [rong puluh] iku duwe pasangan dhewe-dhewe. Denepasangan digunakake kanggo mateni wanda sadurunge. Hadiprijono [2017:25] ngandharakeyen pasangan iku digunakake kanggo nyigeg [mateni] wanda sadurunge supaya bisanggandhengke karo wanda teruse, kejaba wanda sing nganggo sandhangan panyigeging wanda 7[wignyan, layar, lan cecak]. Dadi, ing kene bisa dicethakake maneh yen pasangan iku gunanekanggo ngilangi swara ing sawijining wanda banjur diterusake wanda teruse. Dene wujudepasangan kaandharake ing sabanjure iki. Tabel 3. Pasangan Tuladha panulisan tembung lan ukara Aksara Jawa nganggo pasangan. diwaca ‘kanthil’ diwaca ‘gèntèr’ diwaca ‘lèrèn ngaso’8diwaca ‘Adhiku mlaku mangétan mênyang pasar’Coba saiki aranana kanthi bareng-bareng, iki pasangan apa! 9Coba saiki aranana kanthi bareng-bareng, iki pasangan apa!3. Sandhangan Sandhangan yaiku tandha sing dianggo supaya ana unen-unen vokal saliyane /a/, bisauga kanggo njangkepi utawa mateni wanda supaya bisa muni kaya tembung sing diucapake.10Dene sandhangan iku ana 4 [papat] yaiku sandhangan swara, panyigeging wanda, wyanjana,lan pangku utawa pangkon. Dene andharane kaya sabanjure iki.a. Sandhangan swara Saben wanda ing Aksara Jawa awujud gabungan saka konsonan lan vokal [/a/]. Vokaling Aksara Jawa ora mung /a/, nanging uga /i/, /u/, /é/, /è/, /ê/, lan /o/. Mula saka iku supayanewanda Aksara Jawa bisa diwaca utawa muni /i/, /u/, /é/, /è/, /ê/, lan /o/ kudu diwenehi tandha.Dene sandhangan swara /i/, /u/, /é/, /è/, /ê/, lan /o/ kapacak sabanjure iki. 1]. Sandhangan wuluSandhangan wulu kanggo nulis vokal /i/. Tuladha: diwaca ‘miri’ diwaca ‘siti’ diwaca ‘pirsa’ diwaca ‘saiki’2]. Sandhangan sukuSandhangan suku kanggo nulis vokal /u/. Tuladha: diwaca ‘tuku’ diwaca ‘buku’ 11diwaca ‘surya’3]. Sandhangan talingSandhangan taling kanggo nulis vokal /é/ lan /è/. Tuladha: diwaca ‘lélé’ diwaca ‘dédé’ diwaca ‘mènèk’ diwaca ‘gandhèng’4]. Sandhangan pêpêtSandhangan taling kanggo nulis vokal /ê/. Tuladha: diwaca ‘wênang’ diwaca ‘bêgja’Sandhangan pêpêt ora kêna dianggo nulis: gantine ana pa cêrêk:12Tuladha: diwaca ‘rêmên’ diwaca ‘lêlana’5]. Sandhangan taling tarung Sandhangan taling kanggo nulis vokal /o/. Tuladha: diwaca ‘loro’ diwaca ‘rosa’ diwaca ‘adol’b. Sandhangan panyigeging wanda Yakuwi sandhangan sing digunakake kanggo nutup wanda kang pungkasane wandaditutup kanthi konsonan /h/, /r/, lan /ng/. 1] Sandhangan wignyanYaiku pungkasan wanda kanthi konsonan /h/. Dadi, aksara ora kena di pangku . 13Wignyan bisa ditulis ing tengah utawa pungkasan tembung. Tuladha: diwaca ‘murah’ diwaca ‘cahya’2] Sandhangan layarYaiku pungkasan wanda kanthi konsonan /r/. Dadi, aksara ora kena di pangkuLayar bisa ditulis ing tengah utawa pungkasan tembung. Tuladha: diwaca ‘kamar’ diwaca ‘darma’3] Sandhangan cecakYaiku pungkasan wanda kanthi konsonan /ng/. Dadi, aksara ora kena di pangku Cecak bisa ditulis ing tengah utawa pungkasan tembung. Tuladha:14diwaca ‘mênang’diwaca ‘panggung’c. Sandhangan wyanjana Sandhangan wyanjana cacahe ana 3 [telu]. Sandhangan iki gunane kanggo panulisanwanda kang ditutup konsonan banjur disambung konsonan + vokal. 1] Cakra Sandhangan iki digunakake kanggo nulis wanda kang ditutup konsonan banjurdisambung konsonan /r/ + vokal /a/, /i/, /u/, /é/, /è/, /o/ [cakra ora kena disambung vokal/ê/]. Tuladha: diwaca ‘prawira’diwaca ‘krama’diwaca ‘krikil’diwaca ‘sru’diwaca ‘kréta’diwaca ‘grègèl’diwaca ‘crobo’ 152] Kêrêt Sandhangan iki digunakake kanggo nulis wanda kang diwiwiti konsonan banjur disambung konsonan /r/ + vokal /ê/. Tuladha: diwaca ‘srêgêp’ diwaca ‘srêngéngé’ diwaca ‘trêp’ diwaca ‘drêmimil’ 3] Péngkal Sandhangan iki digunakake kanggo nulis wanda kang diwiwiti konsonan banjur disambung konsonan /y/ + vokal. Tuladha: diwaca ‘dyah’ diwaca ‘nitya’ diwaca ‘kêpyur’16d. Sandhangan pangku/pangkon Sandhangan pangku utawa pangkon miturut buku kanthi irah-irahan PedomanPenulisan Aksara Jawa [2003:26—28] digunakake kanggo telung prakara panulisan, yaikukanggo mateni tembung utawa mungkasi ukara, kanggo ganti tandha pada lingsa [koma], lansupaya ora nulis nganggo pasangan tumpuk-tumpuk. Tuladha:diwaca ‘murid’ diwaca ‘Adhiku lunga numpak pit.’ diwaca ‘Kancaku tuku garisan, sêtip, lan buku gambar’ diwaca ‘santên klapa’D. Forum Diskusi Saka pasinaon babagan Aksara Jawa iki banjur diskusia karo kancamu ngenaniperkara kaya kang diandharake ing ngisor iki! 1. Kepriye eksistensi panulisan Aksara Jawa ing wektu saiki? 2. Wiwit kelas pira cocoge Aksara Jawa iku diajarke ing sekolah? Kena ngapa? 3. Kira-kira apa kang dadi masalah “angele” tumrap siswa anggone sinau Aksara Jawa? 4. Medhia apa sing cocog kanggo pasinaon Aksara Jawa? 5. Model pasinaon apa sing cocog kanggo Pasinaon Aksara Jawa? Asil saka diskusi mau tulisen ing buku cathetan lan diandharake ing patemonsakbanjure. 17PenutupA. Rangkuman Aksara Jawa duwe sesebutan liya yakuwi carakan. Amarga wujude kang asipat wandautawa suku kata kang durung oleh tambahan [pasangan utawa sandhangan] mula disebut ugaaksara legena. Carakan iku cacahe ana 20 [rong puluh]. Cara panulisan Aksara Jawa iku diwiwiti saka kiwa manengen. Panulisan tembung lanukara nganggo Aksara Jawa ora nganggo let utawa spasi. Dadi, nulis ukara iku sambung sakawiwitan nganti pungkasan. Tuladhane: diwaca ‘Ana dara saka Jawa’ diwaca ‘Padha-padha saka Jawa’ Sabanjure yaiku pasangan. Kaya dene carakan, pasangan iku duwe cacah 20 [rongpuluh]. Saben carakan duwe pasangan. Pasangan iku dianggo kanggo mateni wandasadurunge. Pasangan iku gunane kanggo ngilangi aksara swara ing sawijining wanda banjurditerusake wanda teruse. Tuladhane panulisan carakan nganggo pasangan kaya ing ngisor iki. diwaca ‘anak pitik’ diwaca ‘Wit pêlêm iku uwis awoh.’ Ingkang pungkasan yakuwi sandhangan. Sandhangan iku cacahe ana 4 [papat], yaiku: a. sandhangan swara utawa vokal [/i/, /u/, /é/, /è/, /ê/, /o/]; b. sandhangan panyigeging wanda [wignyan /h/, layar /r/, lan cêcak /ng/] kang dianggo minangka panutup wanda; c. sandhangan wyanjana [cakra, kêrêt, lan pengkal]; d. sandhangan pangku kang disebut uga pangkon.18B. Tes FormatifPilihen salah siji wangsulan sing bener saka pilihan wangsulan a, b, c, d utawa e ing ngisoriki! 1] Aksara Jawa duwe jeneng utawa sesebutan. Apa sebutan liya kanggo Aksara Jawa? a. pasangan b. sandhangan c. carakan d. wyanjana e. panyigeging wanda 2] Ukara sing ditulis iki apa wacane? a. Ana tata rasa Jawa. b. Ana tata cara Basa. c. Ana cara rasa Jawa. d. Ana tata cara Jawa. e. Ana tata rasa Basa. 3] Ukara sing ditulis iki apa wacane? a. Basa Jawa nyata rasa. b. Basa Jawa basa rasa. c. Basa Jawa basa tata. d. Basa Jawa nyata tata. e. Basa Jawa basa tata. 4] Apa tegese aksara legena iku? a. aksara sing tanpa pasangan b. aksara sing tanpa sandhangan swara lan pangkon c. aksara sing tanpa sandhangan panyigeging wanda d. aksara sing tanpa sandhangan wyanjana e. aksara sing tanpa pasangan lan sandhangan 5] Pasangan apa sing padha bentuke karo carakane? a. ka b. na c. nga d. tha e. sa 196] Pasangan apa sing padha bentuke karo carakane? a. ba b. da c. dha d. ha e. ya 7] Saka limang pasangan ing ngisor iki, endi sing ditulis jejer karo carakane? a. ma b. na c. ja d. sa e. nya 8] Apa wacane Aksara Jawa sing ditulis nganggo pasangan ing ngisor iki! a. Manuk parkutut mébur. b. Manuk pêrkutut mabur. c. Manuk dhêruk mabur d. Manuk dhêrkuku mébur. e. Manuk dhêruk méncok. 9] Panulisan pasangan ing ngisor iki sing bener yakuwi.... 10] Panulisan pasangan ing ngisor iki sing bener yakuwi....2011] Tembung iki ditulis nganggo sandhangan swara apa? a. suku lan pêpêt b. suku lan taling tarung c. wulu lan taling d. wulu lan pêpêt e. suku lan wulu12] Sandhangan kêrêt kalebu sandhangan apa? a. wyanjana b. swara c. panyigeging wanda d. pangku e. pangkon13] Sandhangan iki disebut apa? a. cakra b. kêrêt c. péngkal d. swara e. pangkon14] Endi sing diarani sandhangan péngkal? 2115] Yen nulis tembung ‘wêgah’ iku kudu diwenehi sandhangan apa ing pungkasan tembung? a. cakra b. cêcak c. kêrêt d. wignyan e. layar 16] Pasangan sing ditulis malih dadi carakan maneh umpama diwenehi sandhangan suku yakuwi... a. pasangan ha b. pasangan da c. pasangan ca d. pasangan ka e. pasangan ba 17] Sandhangan panyigeging wanda iku, wignyan, layar, lan a. cecak b. pangkon c. cakra d. kêrêt e. pengkal 18] Ing tembung ‘krama’ iku ana sandhangan apa? a. swara b. pangkon c. kêrêt d. cakra e. pengkal 19] Unine vokal saka sandhangan swara taling tarung yakuwi... a. /i/ b. /ê/ c. /o/ d. /u/ e. /é/ 20] Unine vokal saka sandhangan swara taling yakuwi... a. /i/ b. /é/ c. /o/ d. /u/ e. /ê/22KEGIATAN BELAJAR 2 AKSARA MURDA, AKSARA REKAN, LAN ANGKA JAWA PENDAHULUANA. Deskripsi Singkat Modhul iki ngrembug babagan aksara Jawa kang kaperang dadi patang materi pokok, yaiku 1. aksara murda, 2. aksara swara, 3. aksara rekan, lan 4. angka jawa. Saben sakpasinaon kasusun saka telung perangan yaiku 1. teges, 2. cacahe aksara [murda / swara / rekan / angka jawa], 3. paugeran panganggone aksara. Kanthi urut-urutan mengkono kaajab mahasiswa luwih gampang anggone nampa materi Jawa siji baka siji.B. Relevansi Andharan ing modul iki kajumbuhake karo capaian pembelajaran PPG dalam jabatan Pendidikan Bahasa Jawa, yaiku: Menganalisis prinsip materi Aksara Jawa dan aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa.C. Petunjuk Belajar Modhul iki kaperang dadi rong perangan yaiku perangan teori lan gladhen. Kanggo perangan teori, bab-bab kang perlu digatekake yaiku: 1. Panjenengan waos perangan teori kanthi premati lan tliti! 2. Damela catetan mligine kanggo bab-bab kang wigati! 3. Damela gegayutan antarane wose teori lan pengalaman panjenengan ing kasunyatan! Banjur kanggo perangan gladhen, bab-bab kang perlu digatekake yaiku: 1. Garapen soal-soal kang wis sumadya. Kanggo perangan tugas wujude praktik. Dene soal formatif digarap kanthi tliti! 2. Sakwise nggarap gladhen, rembugana karo kancamu ngengingi babagan kang wigati lan panjenengan anggep angel! 3. Bijinen asile nggarap tes formatif kanthi KKM 76! 23INTI A. Capaian Pembelajaran Menganalisis prinsip materi Aksara Jawa dan aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa. B. Pokok-Pokok Materi Aksara Jawa Aksara Aksara Aksara Angka Murda Swara Rekan Jawa Gambar 2.1 Pokok-pokok Materi24C. Uraian Materi1. Aksara Murda a] Tegese Aksara Murda Tembung murda tegese sirah [Padmosoekotjo, 1989: 37]. Ing Baoesastra Djawa, tembung “moerda” tegese endhas utawi pengarep, dene aksara moerda tegese aksara gedhe [Poerwadarminta, 1939: 327]. Tegese aksara murda kuwi bisa kanggo nggampangake pemut menawa aksara murda yaiku aksara kang ditulis nganggo aksara gedhe [aksara kapital]. b] Cacahe Aksara Murda Cacahe aksara murda ana wolu. Panjenegan bisa mirsani kanthi gamblang ing gambar ngisor iki: Gambar 3.1. Aksara Murda [gambar kajupuk //faroidcs.files.wordpress.com/2012/04/murda.jpg tanggal 16 April 2018] Ing jaman saiki aksara murda [NYA] ing jaman saiki wis ora kanggo. [andharan manut Sarining Paramasastra Jawa [Padmosoekotjo, 1939: 38]]. Aksara murda iku duwen pasangan. Pasangan aksara murda bisa panjenengan pirsani ing gambar ngisor iki. Gambar 3.2 Pasangan Aksara Murda [gambar kajupuk saka //3.bp.blogspot.com/-l88b_m1igtI/VVgoyxqt9hI/AAAAAAAAAlk/Yq32CSRKgv8/s1600 /a ksara-murda.jpg tanggal 16 April 2018] 25c] Paugeran Panganggone Aksara Murda Panganggone aksara murdha ora padha karo aksara carakan. Aksara murda kanggo menehi pakurmatan utawa tata-prunggu. Tetembungan kang diserat nganggo aksara murda yaiku: 1. Asmane para leluhur 2. Jejuluk lan padunungane 3. Jeneng panggonan 4. Jeneng lembaga 5. Aksara murda cukup ditulis siji wae saben satembung 6. Aksara murda ora kena dienggo minangka sesigeging wanda. 2. Aksara Swara a] Tegese Aksara Swara Swara tegese uni utawa ing basa Indonesia diarani vokal. Aksara swara yaiku aksara kang dinggo nulis unine swara vokal /a/, /i/, /u/, /e/, /o/. b] Cacahe Aksara Swara Aksara swara cacahe ana 5. Luwih gamblange panjenengan bisa mirsani ing gambar ngisor iki. Gambar 3.3 Aksara Swara [gambar kajupuk saka //ngudhikawruhbasajawa.files.wordpress.com/2015/12/jawa-swara.jpg?w=444 tanggal 16 April 2018]26c] Paugeran Panganggone Aksara Swara Aksara swara kanggo nulis tembung manca kang dicethakake [Padmosoekotjo, 1939: 40]. Tembung manca kang dimaksud ing kene yaiku tembung manca kang diwiwiti nganggo swara vokal /a/, /i/, /u/, /e/, lan /o/. Paugerane panganggone aksara swara yaiku: 1] Aksara swara ora kena dadi pasangan. Amarga ora bisa dadi panyigeg, mula aksara ing sangarepe kudu dipateni nganggo pangkon. Tuladha bisa dipirsani ing ngisor iki.[a] [Kitab Alquran][b] [Bangsa Eropa][c] [Agama Islam][d] [Melu Urbanisasi][e] [Wulan Oktober]2] Aksara swara bisa diwenehi sandhangan wignyan, layar, cecak.Tuladha:a. Tembung “India” benere ditulis udu aksara swara diwenehisandhangan wulu kaya b. Tembung “Organisasi” benere ditulis udu aksara swaraDiwenehi sandhangan swara taling tarung kaya 27c. Tembung “Erdogan”benere ditulis udu aksara swaradiwenehI sandhangan swara taling kayad. Tembung “Umar” benere ditulis udu aksara swara diwenehisandhangan swara suku kaya3] Aksara swara ora kanggo menehi pakurmatan. Menawa awake dhewe nulistembung April nganggo aksar swara , iki ora amarga awake dhewengajeni wulan april, nanging amarga tembung April asale saka tembung manca.3. AKSARA REKAN a] Tegese Aksara Rekan Ing Baoesastra Jawa, tembung rekan duwe teges 1] apa-apa sing direka-reka [diakal-akal], 2] tiron, gawean [Purwadarminta, 1939: 523]. Saka teges mau bisa dimangerteni menawa aksara rekan pancen gunane kanggo niru tetembungan kang direka dadi basa Jawa.b] Cacahe Aksara Rekan Gambar 3.4 Aksara Rekan [gambar kajupuk saka//4.bp.blogspot.com/-NCc-7asv1VQ/WYXNKAj2zTI/AAAAAAAAAh4/CgOgTBNLz M0Palado rEfhzd27PCh77mdwCEwYBhgL/s1600/rekan.jpg tanggal 16 April 2018]28Tuladha panganggone aksara rekan bisa panjenengan pirsani ing gambar ngisor iki. Gambar 3.5 Tuladha Panganggone Aksara Rekan [gambar kajupuk saka //mgmpjawapemalang.files.wordpress.com/2009/09/rekan.jpg?w=468 tanggal 18 April 2018] c] Paugeran Panganggone Aksara Rekan Panganggone aksara rekan ora sembarangan. Paugeran panganggone aksara rekan yaiku: a] Aksara rekan kanggo nulis tembung manca kang dicethakake, utamane tembung kang saka basa Arab. b] Menawa aksara rekan karaketake karo sandhangan pepet, cecake telu dumunung ing sajrone pepet. c] Menawa aksara rekan karaketake karo sandhangan wulu, layar, utawa cecak, cecake telu dumunung ing sisih kiwa, sandhangan wulu, layar, utawa cecak ing sisih tengen. 29d] Aksara rekan ora kena dadi pasangan, kejaba aksara p kang wujud pasangane P. e] Menawa aksara rekan dumunung ing saburine wanda sigeg, sigeging wanda iku kudu dipangku. 4. ANGKA JAWA a] Tegese Angka Jawa Angka Jawa yaiku peranganing aksara Jawa kang gunane kanggo mratelakake wilangan utawa angka. Kang diserat nagnggo angka Jawa yaiku: 1] dawa, abot, isi, lan ambaning barang. 2] tanggal lan Wektu [bisa nganggo aksara utawa angka Jawa] 3] cacahing dhuwit [menawa gunggunge gedhe, sakperangan bisa ditulis nganggo aksara dene perangan liyane nganggo angka Jawa]. 4] cacahing barang [menawa gunggunge gedhe, sakperangan bisa ditulis nganggo aksara dene perangan liyane nganggo angka Jawa]. 5] nomer dalan, umah, kode pos, nomer telpon 6] peranganing karangan lan kitab suci 7] wilangan pecahan [bisa ditulis nganggo aksara utawa angka Jawa] b] Cacahe Angka Jawa Angka Jawa cacahe ana 10. Luwih gamblange panjenengan bisa mirsani ing gambar ngisor iki. Gambar 3.6 Tuladha Panganggone Aksara Rekan [gambar kajupuk saka //www.wovgo.com/wp-content/uploads/2016/01/angka-jawa-1024x512.jpg30c] Paugeran Panganggone Angka Jawa 1] Nulis angka Jawa diwiwiti lan dipungkasi pada pangkat. Mula, panulise angka Jawa kaapit dening pada pangkat [;…;]. Ancase yaiku supaya ora mbingungake karo aksara Jawa kang ana ing sakiwa tengen [Hadiprijono, 2013: 59]. Tuladha: [a] [Adhiku rengking 9 saka 150 bocah] [b] [dawane 375 meter]2] Menawa ing saburine angka jawa ana pada lingsa [,] utawa pada lungsi [.], ing burine angka jawa ora perlu pada pangkat. [a]?adikulai/taun\;2005;? [Adhiku lair taun 2005] [b] [Sedesa sing bisa teka 120] [c] [Warga desa Dhawuhan cacahe 475] [d] [Pitakonan kang bisa tak jawab 107] [e] [Coba waca kaca 139]3] Wilangan kang kadhapuk saka 1 utawa rong angka cukup ditulis nganggo aksara, dudu angka Jawa, kejaba sing nganggo urut-urutan. [a] [kucingku manak 3, lanang 2, wadon 1] [b] [taun 2018 umurku telung puluh taun] 31Tuladha panyerate angka Jawa uga bisa dipirsani ing gambar ngisor iki Gambar 9. Tuladha panganggone angka Jawa [Gambar kajupuk saka //assets.kompasiana.com/statics/crawl/552e14dd0423bdfe018b456d.jpeg ?t=o&v=700 tanggal 18 April 2018]. D. Forum Diskusi1. Coba panjenengan serat ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa kang trep! Aksara Latin Aksara Jawa Babad Banyumas Bupati Banjarnegara Bocah bayi butuh gizi Nabi Isa Aku lahir tahun 1987 tanggal 25322. Coba panjenengan serat ukara ing ngisor iki nganggo aksara latin kang trep!Aksara Jawa Aksara Latin 3334PENUTUP ] nanging saikiA. Rangkuman 1. Aksara Murda cacahe ana 8 [ aksara nya] wis ora dinggo. 2. Aksara murda gunane kanggo menehi pakurmatan.3. Aksara Murda dinggo nulis jeneng, jejuluk, jeneng papan, lan lembaga.4. Aksara swara yaiku aksara kang dinggo nulis unine swara vokal /a/, /i/, /u/, /e/, /o/.5. Aksara swara cacahe ana 5 yaiku6. Aksara swara ora kena dadi pasangan.7. Aksara swara ora kena ditrapi sandhangan swara.8. Aksara swara ora dinggo kanggo menehi pakurmatan.9. Aksara rekan cacahe ana 5 yaiku [kha, gha, fa/va, dza, za].10. Aksara rekan dinggo nulis tembung manca kang dicethakake, utamane tembung kang saka basa Arab.11. Menawa aksara rekan karaketake karo sandhangan pepet, cecake telu dumunung ing sajrone pepet.12. Menawa aksara rekan karaketake karo sandhangan wulu, layar, utawa cecak, cecake telu dumunung ing sisih kiwa, sandhangan wulu, layar, utawa cecak ing sisih tengen.13. Aksara rekan ora kena dadi pasangan, kejaba aksara p+ kang wujud pasangane P+ 3514. Menawa aksara rekan dumunung ing saburine wanda sigeg, sigeging wanda iku kudu dipangku. 15. Angka Jawa yaiku peranganing aksara Jawa kang gunane kanggo mratelakake wilangan, angka, dawa, abot, tanggal, wektu, cacah, kaca, lan pecahan. 16. Angka Jawa cacahe ana 10 yaiku 17. Nulis angka Jawa diwiwiti lan dipungkasi pada pangkat, kejaba ukara kang wis dipungkasi pada lingsa utawa pada lungsi. B. Tes Formatif Wenehana tandha ping [X] ing aksara A, B, C, utawa D ing wangsulan kang Panjenengan anggep bener! 1. Angka sewu rupiah menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku .... a. b. c. d. e. 2. Dalan Semeru nomor 120 menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ... a. b.36c. d. e.3. Cobi Panjenengan bikak kaca 251! Angka 251 menawa ditulis nganggo angka Jawa yaiku ... a. b. c. d. e.4. Angka Jawa ing ndhuwur menawa ditulis nganggo aksara Latin yaiku a. 1949 b. 1929 c. 1999 d. 1939 e. 19595. Bukuku cacahe ana 315 iji. Ukara ing ndhuwur menawa ditulis nganggo aksara lan angka Jawa yaiku ... . 37a.b.c.d. ?bukukucc[aan;216;aij.ie. ?bukukuccaean;316;aiji.6. Bapakku mundhut pitik 143 iji. Angka 143 iji menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku .... a.b.c.d. e. diwaca .... 7. Ukara a. Aku lair taun 1988 b. Aku akhir taun 1988 c. Laku akhir taun 188838d. Laku lair taun 1988 e. Lakumu lali taun 18988. Ukara “Bapak kagungan pitik 350” menawa ditulis nganggo aksara lan angka Jawa yaiku .... a. b. c. d. e.9. Angka 5750 menawa ditulis nganggo angka Jawa yaiku .... a. b. c. d. e.10. Miturut paugeran panulise aksara Jawa, nulis ukara “bukuku 8” kang bener yaiku .... a. b. 39c. d. e. 11. Ukara mawa aksara Jawa ing ndhuwur unine ... a. maca buku saka 431 b. waca buku kaca 421 c. waca buku kaca 521 d. maca buku kaca 531 e. maca buku kaca 451 12. Putune 5 lanang kabeh. Ukara ing dhuwur menawa ditulis nganggo aksara jawa kang trep yaiku ... a. b. c. e. ?putu[n;4;ln=k[bh. 13. Senen 19 Maret 2018. Ukara ing dhuwur menawa ditulis nganggo aksara Jawa kang trep yaiku ... a. b.40c. d. e.14. Dhuwite 650 rupiah. a. b. c. d. e.15. Ukara mawa aksara Jawa ing dhuwur diwaca .... a. 174 kilogram b. 164 kilogram c. 175 kilogram d. 155 kilogram e. 165 kilogram16. Ukara mawa aksara jawa ing dhuwur diwaca a. 476 meter 41b. 876 meter c. 576 meter d. 976 meter e. 776 meter 17. Ukara mawa aksara Jawa ing dhuwur diwaca .... a. Kode pos 53192 b. Kodhe pos 43192 c. Kode pos 42193 d. Kodhe pos 53192 e. Kodhe pos 42193 18. Ukara mawa aksara Jawa ing dhuwur diwaca .... a. Patute 725 wong b. Tamune 725 wong c. Tamune 735 wong d. Patute 725 wong e. Patutte 725 wong 19. Ukara mawa aksara Jawa ing dhuwur diwaca .... a. Bobote 74 kilogram b. Bobotte 75 kilogram c. Bobotte 85 kilogram d. Bobote 76 kilogram42e. Bobote 84 kilogram20. Ukara ing dhuwur diwaca .... a. nulis 175 buku b. nulis 174 buku c. nulis 173 buku d. nulis 172 buku e. nulis 171 buku Isenana cecek-cecek ing ngisor iki kanthi wangsulan kang trep!21. Vitamin menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ....22. Umar Bakri menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ....23. ukara iku unine ....24. ukara iku unine ....25. ukara iku unine ... 4344KEGIATANBELAJAR 3 MACA AKSARA JAWA CITHAK PENDAHULUANA. Deskripsi Singkat Modul iki ngrembug babagan aksara Jawa kang kaperang dadi rong materi pokok, yaiku 1. Naskah aksara Jawa cithak lan 2. Maca naskah aksara Jawa cithak. Kanthi urut-urutan mengkono kaajab mahasiswa luwih gampang anggone nampa informasi gladhen maca aksara Jawa cithak.B. Petunjuk Belajar Modul iki kaperang dadi rong perangan yaiku perangan teori lan gladhen. Kanggo perangan teori, bab-bab kang perlu digatekake yaiku: 1. Panjenengan waos perangan teori kanthi premati lan tliti. 2. Damela catetan mligine kanggo bab-bab kang wigati. 3. Damela gegayutan antarane wose teori lan pengalaman panjenengan ing kasunyatan. Banjur kanggo perangan gladhen, bab-bab kang perlu digatekake yaiku: 1. Garapen soal-soal kang wis sumadya. Kanggo perangan TUGAS wujude praktik. Dene soal formatif digarap kanthi tliti. 2. Sakwise nggarap gladhen, rembugana karo kancamu ngengingi babagan kang wigati lan panjenengan anggep angel. 3. Bijinen asile nggarap tes formatif kanthi KKM 80. 45INTIA. Capaian Pembelajaran Menganalisis prinsip materi Aksara Jawa dan aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa. Sub Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan 1. Para siswa bisa ngandharake sejarahe naskah aksara Jawa cithak 2. Mahasiswa bisa ngandharake wujude naskah aksara Jawa cithak 3. Mahasiswa bisa mbedakake naskah aksara Jawa cithak lan tulis tangan 4. Mahasiswa bisa maca naskah aksara Jawa cithak 5. Mahasiswa bisa alih aksara saka naskah cithak marang aksara latin 6. Mahasiswa bisa ngandharake titikane naskah aksara Jawa cithak.B. Pokok-Pokok Materi Maca Aksara Jawa Cithak Naskah lan Maca Aksara Teks Aksara Jawa Cithak Jawa Cithak
46
Page 2
C. Uraian Materi 1. NASKAH LAN TEKS AKSARA JAWA CITHAK Naskah lan teks kalebu objek kajiane ilmu filologi. Akeh naskah-naskah ing Indonesia kang tinulis nganggo aksara Jawa. Naskah lan teks sejatine beda nanging akeh sing esih kleru ngerteni naskah lan teks. Naskah yaiku salah sijine wujud karya tulis kang ngamot ide utawa gagasan kang wujude bahan, arupa kertas, kulit kayu, lontar, dluwang, buku, lan sapanunggalane [Sulistyorini, 2015: 18]. Naskah wujude konkret, bisa disawang lan dicekel. Naskah-naskah kuwi mau ditulis nganggo mangsi sing asale saka debog gedhang. Neng tlatah pesantren kulina anggone nulis neng sabak. Dene teks yaiku perangan saka naskah kang wujude tulisan. Teks minangka isi utawa substansine naskah lan naskah minangka wadhahe teks. Supaya lewih cetha bisa mirsani gambar ing ngisor iki. 47Gambar 1. Wujude naskah48Gambar 2. Wujude Teks 49Akeh piwulang luhur ing kamot ing jroning naskah kayadene pitutur luhur, nilai- nilai moral, lan kearifan local kang kanggo gawe tumrape uripe masyarakat Jawa. Piwulang kuwi asiling karya para winasis lan pujangga Jawa kang diugemi ing urip bebrayan agung. Mula kuwi, keterampilan maca naskah kang tinulis nganggo aksara Jawa kalebu ketrampilan kang wigati. Naskah kang tinulis nganggo aksara Jawa ana loro, yaiku naskah utawa tinulis tangan lan naskah cithak. Aksara Jawa carik utawa tulisan tangan umume tinulis miring nengen watara 60 derajat, dene aksara Jawa cithak umume tinulis kursif utawa jejeg. Wiwitane naksah-naskah Jawa ditulis nganggo tangan [handscript utawi manuscript]. Nanging wiwit abad 18 lan 19 amarga daya saka tlatah Eropa panulise naskah wiwit ana kertas. Johannes Guttenberg kang kasil gawe mesin cetak kang kapisan nalika tahun 1450an lan iki minangka pondasi owah-owahan ing babagan budaya tulis. Buku- buku wiwit diproduksi nganggo mesin cithak mula bisa diproduksi kanthi cepet, murah, lan panyebarane lewih jembar. Panganggone mesin cetak wiwit ngrembaka nganti tekan tlatah Jawa lan akeh karya sastra kang tinulis kanthi cithak. Piyayi sing pisanan gawe cithakan aksara Jawa yaiku Thomas Stamford Raffles ing bukune sing misuwur yaiku History of Java [1817]. Nanging aksara Jawa cithak wiwitan iki mung kanggo ilustrasi ing bukune wae, ora kanggo nyithak teks akeh. Sawise taun 1820, kepala Algemeene Secretarie ing Batavia, J.C. Baud mutusake supaya ana mesin cithak mawa aksara Jawa. Sing dadi prekara yaiku babagan modhel aksara Jawa sing bakal kanggo amarga wujude seje-seje. Baud banjur prentah marang sawijining pakar basa Jawa Walanda sing nalika iku manggon ing Surakarta, P. van Vlissingen supaya bisa ngrancang sawijining aksara Jawa cithak sing praktis tur apik. Van Vlissingen sarujuk lan nggawe sawijining modhel aksarane. Nangiing ing taun 1821 dheweke mulih ing Walanda. Rancangan aksarane Vlissingen dikirim ing Batavia nalika taun 1825. Wong-wong padha seneng amarga bisa nyithak aksara tenanan. Senajan mengkono esih ana sing kudu didandani amarga cithakan ora dijangkepi karo sandhangan lan ukurane cilik. Mula cithakan kuwi mung kanggo nyithak teks biasa ing koran, udu naskah kasusastraan. Sakbanjure ana juru dakwah Protestan saka Jerman kang jenenge Gottlob Brückner kang duwe pepingan nerjemahake Alkitab nganggo aksara Jawa. Brückner wis manggon suwe ing Semarang lan wis rampung50anggone nerjemahake Alkitab nagnggo basa Jawa. Amarga ora oleh pitulungan sakapamarentah, ing taun 1831 Brückner kasil ngripta aksara Jawa cithakane dhewe. Brücknerbanjur nyithak pratelane Alkitab lan pamflet Kristen sing didum ing Semarang taun 1831.Pribumi seneng banget marang asil karyane Brückner nanging ora kanggone pamarentahcolonial. Brückner banjur oleh pengetan menawa naskahe tetep diddum bakal dibeslah. Karyane Brückner banjur ditliti dening pakar sastra Walanda kayadene C.F Winterlan J.F.C Gericke. Para pakar iki kurang cocog marang modhel aksarane Brückner amargaudu cangkokan saka aksara Jawa gaya Keraton Surakarta ing kala iku kaanggep apikdhewe. Roorda van Eysinga, pakar sastra Jawa ing Walanda, banjur ngrancang sawijiningaksara Jawa direwangi raden Saleh lan rampung taun 1835. Nanging asile tetep dikritikmerga wujude esih alan lan ora memper gaya Surakarta. Banjure taun 1838, Taco Roorda, pakar basa Timur Tengah kang dadi professorbasal an sastra Jawa ing Delftsche Academie, gawe modhel aksara Jawa cithak lan bisaditampa nganti luwih 100 taun. Modhel aksara Jawane Roorda manut gaya KratonSurakarta lan dianggep sing apik dhewe. Ing ngisor iki katuduhake tuladhane naskah kang tinulis nganggo aksara Jawacithak.Gambar 3. Teks Bêbuka Bancak Dhoyok Ambarang Jantur 51Gambar 4. Serat Wulangreh52Ing pungkasane taun 1980-an lan purwane taun 1990-an aksara Jawa wiwit digarap nganggo computer. Sing wiwitane nggawe aksara Jawa kanggo font computer yaiku Willem van der Mollen yaiku dosen filologi lan sastra Jawa Kuna ing Universitas Leiden. Jeroen Hellingman banjur ndaftarake aksara Jawa ing Unicode supaya saben aksara duwe kode kang mligi kang diakoni dening masyarakat donya. Wong Indonesia kang melu urun gawe modhel aksara Jawa yaiku Ermawan Pratomo [2001], Teguh Budi Sayoga [2004], lan Bayu Kusuma Purwanto [2006]. Nalika tahun 2006, katindakake Kongres bahasa Jawa IV neng Semarang kang kasil mbentuk tim khusus kanggo ngurusi Unicode aksara Jawa kuwi mau. Tim kasebut kasusun kayata saka Hadiwiratma [Bandung], Ki Sudarto HS/Ki Demang Sokowetan [Jakarta], Ki Bagiono Sumbogo / Djokosumbogo [Jakarta]. Aksara Jawa sing kanggo jinising huruf yaiku saka sampel naskah aksara Jawa cithak kang ngrembaka lan digunakake ing media watara taun 1928-1934. Nalika tanggal 9 Oktober 2009 aksara Jawa resmi diaku lan kalebu ing system UNICODE aksara-aksara daerah sak dunia. Antarane naskah aksara Jawa cithak lan tulis tangan padha-padha ngugemi pandom panulise aksara Jawa, kayadene asipat scriptio continuo kang tegese anggone nulis antarane tetembungan ora nganggo spasi utawi let. Ing kawruh Jawa bab iki sinebut sastra lampah. Masyarakat umum bisa kangelan anggone maca amarga ora negrti pedhotane. Mula iku supaya gampang dingerteni isine, naskah kang tinulis nganggo aksara Jawa kudu dialihaksara nagnggo huruf latin. Anjarmatana [1991: 5] nyebut alihaksara nganggo istilah transliterasi. Miturut Istanti [26] transliterasi yaiku kegiatan mengalihurufkan tulisan dengan secermat-cermatnya ‘kagiyatan ngalihaksarakake tulisan kanthi cermat’. Luwih cetha maneh, Mulyani [2010: 70] ngandharake menawa alih aksara utawa transliterasi iku alih tulis serataning teks nganggo aksara sing beda karo aksara ing teks. Dene ancase kegiyatan alih aksara yakuwi supaya masyarakat umum luwih gampang maca tulisan teks.2. MACA NASKAH AKSARA JAWA CITHAK Ketrampilan maca aksara Jawa tumrape wong Jawa minangka ketrampilan kang wigati, mligine kanggo kadang dwija. Sapa sing arep mulangake marang generasi nom yen udu para dwija mau lumantar pasinaon basa Jawa ing sekolah. Aja nganti generasi 53nom ora ngerti yen wong Jawa duwe aksara dhewe kamangka para winasis wis ngasilake atusan naskah kang tinulis nganggo aksara Jawa kang ngamot nilai adiluhung Jawa. Ing subbab iki para mahasiswa kasuwun nuduhake kaprigelane maca aksara Jawa cithak. Subbab iki minangka bacute KB 1 lan KB 2. Seserapan ing Kegiatan Belajar 1 lan Kegiatan Belajar 2 minangka dhasar kanggo ngayahi Kegiatan Belajar 3 kang isine maca teks mawa aksara Jawa, mligine aksara Jawa cithak. Ing ngisor iki ana teks-teks mawa aksara Jawa kang dijupuk saka naskah Jampi Jawi lan Teks Sêrat GancaranWarni-Warni ing Jaman Sapunika. Wacanen teks-teks kang tinulis nganggo aksara Jawa cithak ngisor iki. Teks 154Teks 2 Teks Sêrat Gancaran Warni-Warni ing Jaman Sapunika 55Teks 3 12 341 2 3 45 67 8 9 10 11 1213 14 15 16 17 1819 20 21 1 2 34 5 67 12 34 567 89 10 11Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni 56Teks 4Kapêthik saka: Sêrat Riyanta 57Teks 5241.242. Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni 58D. Forum Diskusi Sakwise sinau babagan materi aksara Jawa, goleka sakpada carita kang tinulis mawa aksara latin banjur salinen nganggo aksara Jawa cithak bareng karo kanca-kancamu! 59PENUTUP A. RANGKUMAN 1. Naskah beda karo teks. Naskah benda konkret kang wujude bahan dene teks minangka perangan utawa isining naskah. 2. Naskah kang tinulis nganggo aksara Jawa ana loro, yaiku naskah manuscript utawa tulis tangan lan naskah kang nganggo aksara Jawa cithak. 3. Nalika tanggal 9 Oktober 2009 aksara Jawa resmi kalebu ing system UNICODE aksara daerah sak dunia. Sing dingo sampel yaiku aksara Jawa kang dinggo watarane taun 1928an. 4. Aksara Jawa tulis tangan umume tinulis miring nengen 60 derajat dene aksara Jawa cithak tinulis kursif utawa jejeg. 5. Supaya gampang dingerteni isine naskah kang tinulis nganggo aksara Jawa kudu ditransliterasi, yaiku alihaksara saka aksara siji marang aksara liyane. B. TES FORMATIF 1. Kang diarani naskah yaiku … . a. Perangane teks kang ngamot ide pokok. b. Wujude karya tulis kang ngamot ide utawa gagasan kang wujude bahan. c. Perangan saka naskah kang wujude tulisan. d. Perangane teks kang arupa lambang-lambang swara utawa unine basa. e. Perangane teks kang tinulis kang awujud gancaran. 2. Kang diarani teks yaiku … . a. Karya tulis kang awujud buku. b. Karya tulis kang tinulis ing lontar. c. Perangan saka naskah kang wujude tulisan. d. Perangane teks kang awujud tetembungan. e. Perangane teks kang ngamot ide pokok603. Bedane naskah lan teks kang wigati yaitu …. a. Naskah minangka wadhahe dene teks minangka isine. b. Teks minangka perangan saka naskah. c. Teks asipat konkret dene nnaskah asipat abstrak. d. Teks bisa dicekel dene naskah ora. e. Naskah ngamot gagasan dene teks ora.4. Titikane manuscript aksara Jawa yaiku tinulis kanthi … . a. Kursif utawa jejeg b. Miring nengen 60 derajat c. Miring ngiwa 60 derajat d. Diwiwiti aksara kapital e. Nagnggo spasi5. Tinulis kanthi kursif minangka titikane naskah aksara Jawa … . a. Cithak b. Manuscript c. Tulis tangan d. Kuno e. tengahan6. Aksara Jawa asipat scriptio continuo, tegese … . a. Anggone nulis diwiwiti aksara kapital b. Anggone nulis diwenehi spasi c. Tinulis jumbuh karo pangucapane d. Anggone nulis ora diwenenhi spasi e. Tinulis kanthi nggandhul baris7. Budaya naskah cithak wiwit ngrembaka amarga anane mesin cetak kang ditemokake dening …. a. Abraham Lincoln b. Thomas Alfa Edison c. Alexander Graham Bell d. Alexander Guttenberg e. Johanes Guttenberg 618. Aksara Jawa kang pisanan kapacak ing buku … . a. Serat Wulangreh b. Serat Tripama c. Serat Wedhatama d. Buku History of Java e. Naskah Jampi Jawi 9. Paedahe naskah ditulis nganggo mesin cetak yaiku … . a. Awet b. Gampang diwaca c. Murah d. Bisa diproduksi akeh e. Ora gampang ilang 10. Kang pisanan didhawuhi gawe aksara Jawa cithak yaiku … . a. P. van Vlissingen b. J.C. Baud c. Thomas Stamford Raffles d. Raden Saleh e. MAngkunegara IV 11. Kang duwe pepenginan nulis alkitab nganggo aksara Jawa yaiku … . a. Taco Roorda b. P. Van Vlissingen c. J.C. Baud d. Gottlob Brückner e. Willem van der Mollen 12. Kang ngrevisi aksara Jawa gaweane Taco Roorda yaiku … a. J.C Baud b. Willem van der Mollen c. Roorda van Eysinga d. P.Van Vlissingen e. Gottlob Brückner6213. Modhel aksara Jawa kang kaanggep paling apik yaiku … . a. Gaya Surakartan b. Gaya Yogyakartan c. Gaya Pakualaman d. Gaya Mangkunegaran e. Gaya Sriwedari14. Aksara Jawa wiwit digawe font computer nalika taun … . a. Taun 1930 b. Taun 1980 c. Taun 2000 d. Taun 2006 e. Taun 200915. Aksara Jawa kang resmi didaftarke neng Unicode dipilih saka… . a. Naskah cithak taun 2000an b. Naskah cithak taun 1945an c. Naskah cithak taun 1928an d. Naskah cithak saka kraton Mataram e. Naskah cithak saka kraton Surakarta16. Aksara Jawa resmi diakoni lan didaftarke ing Unicode nalika …. a. 9 Oktober 2009 b. 6 Oktober 2006 c. 9 Oktober 2006 d. 6 Oktober 2009 e. 5 Oktober 200517. Rembugan babagan aksara Jawa kang didaftarake ing Unicode minangka asiling Kongres … a. Basa Jawa III b. Basa Jawa IV c. Basa Jawa V d. Basa Jawa VI e. Basa Jawa VII 6318. Sing wiwitane nggawe aksara Jawa nganggo font computer yaiku … 4 a. Taco roorda b. J.C. Baud c. P.Van Vlissingen d. Gottlob Brückner e. Willem van der Mollen19. Wong Indonesia kang melu urun gawe font computer kanggo aksara Jawa … . a. Djokosumbogo b. Raden Saleh c. Ranggawarsita d. Mangkunegara IV e. Pakualam20. Tegese transliterasi yaiku … . a. Alihaksara saka huruf siji marang huruf liyane b. Alihaksara saka ejaan siji marang ejaan liyane c. Alihaksara saka basa siji marang basa liyane d. Alihaksara saka kode siji marang kode liyane e. Alihaksara saka teks siji marang teks liyane21. 1 2 3 5 Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Ing pethilan naskah ing dhuwur nuduhake jampi kanggo … . a. Lara cacar b. Lara ngelu c. Lara panas d. Lara abuh e. Lara watuk6422. 1 2Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Pethilan naskah ing dhuwur nuduhake menawa salah sijine jampi kanggo wong tua kang nandang lara panas yaiku … . a. Brambang b. Jahe c. Wiji sawi d. Kencur e. Adas23. 1 23Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Pethilan naskah ing dhuwur nuduhake jampi sakit padharan kanggo tiyang sepuh antarane lempuyang cacahe … iris. a. Telung b. Patang c. Limang d. Wolung e. pitung24. 1 23 4 Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Pethilan naskah ing dhuwur nuduhake menawa ana bocah lara murus dikei jampi antarane … a. Brambang b. Bawang 65c. Kunir 12 d. Kencur e. jahe25. Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Ing pethilan naskah ing dhuwur nuduhake menawa ana bocah kenang sawan obate yaiku … a. Ron enom lan santen b. Ron wungu lan santen c. Ron enom lan jinten d. Ron wungu lan jinten e. Ron enom lan lenga klentik26. 12 34 5 67 Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Pethilan naskah ing dhuwur nuduhake menawa jampine wong sakit telak diborehake ing … a. Perangan gulu b. Perangan weteng c. Perangan sirah d. Sakojur badan e. Sakojur tangan 27. 1 2 3 Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Pethilan naskah ing dhuwur nuduhake menawa jampi kanggo mripat abuh kudu …66a. Dimamah lembut 1 b. Dipupuhake ing mripat c. Kapipisake ing mripat d. Kaborehake ing mripat e. Katutupake ing mripat28. 2 Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Pethilan naskah ing dhuwur nuduhake menawa jampi kanggo wong ngelu nganti semaput diwenehi kerikan kayu … . a. Cendhana b. Waringin c. Lontar d. Jeram wangi e. lempuyang29.Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Pethilan naskah ing dhuwur ngandharake cara kanggo ngusadani … . a. Mripat abuh b. Sawanen c. Talingan kalebon lintah d. Untu kapangan uler e. Padharan melilit 6730. 1 2 Kapêthik saka: Sêrat Jampi Warna-Warni Pethilan naskah ing dhuwur ngandharake menawa talingan kalebon ceremendhe diwenehi jampi kang asale saka … . a. Ron wungu dibebek alus b. Isi jeruk diparud alus c. Brambang diparud alus d. Kamijara dibebek alus e. Lempuyang dibebek alu68KEGIATAN BELAJAR 4 AKSARA JAWA TULIS TANGAN PENDAHULUANA. Deskripsi Singkat Basa Jawa wiwit tahun 2006 dadi pasinaon [mata pelajaran] wajib kanggo siswa sekolahtataran SMA/MA/SMK. Keputusan pamarentah nalika iku dadi keputusan kang wicaksanangengeti kahanan ing masyarakat kang merlokake pasinaon Basa Jawa kanggo nuwuhake budipekerti para taruna lan uga minangka salah sawijining cara kanggo nguri-uri adat budayanedhewe. Mula saka iku, Basa Jawa diundhakake nganti tataran SMA/MA/SMK dadi pasinaonwajib, amarga anggone sinau ora mung sinau basa, ananging uga sinau tindak-tanduk,sesrawungan, micara, lan nulis kang wigati banget ing wektu saiki. Pasinaon Basa Jawa ing pawiyatan madya kanthi wektu 1 x [25-45 menit] utawa 2 x[25-45 menit] gumantung pawiyatan kang merlokake. Dene kompetensi kang kudu disinau parasiswa sekolah yakuwi nyemak, micara, maca, lan nulis. Keputusan pamarentah iku mahananiperlune nyedhiyakake guru lan materi-materi kanggo sinau. Kabutuhan guru bisa diisi sakaprogram studi sing madeg ing pirang-pirang universitas ing Jawa. Dene materi- materi pasinaonbisa disedhiyakake dening MGMP Basa Jawa, guru, pakar utawa ahli Basa dan KabudayanJawa, program-program tartamtu. Kaya dene program PPG iki dadi salah sawijining sumberkanggo nyedhiyakake kabutuhan babagan materi-materi pasinaon Basa Jawa. Salah sawijining materi pasinaon kang wigati banget diandharake yakuwi materi AksaraJawa: maca teks Aksara Jawa Tulis Tangan. Mulane, modhul iki kasusun kanthi pangajab bisadadi sumber sinau kanggo guru sing ing tembe mulang Basa Jawa ing pawiyatan tataran SMPutawa SMA. Modhul sing digawe iki khusus materi pasinaon Aksara Jawa kang kabage daditelung perangan yaiku babagan naskah Jawa, deskripsi fisik lan teks, sarta materi teks prosa lanpuisi. Dene urut-urutaning pasinaon ing modhul iki yakuwi sinau babagan naskah Jawa tulistangan, andharan deskripsi fisik lan teks, lan andharan teks naskah Jawa tulis tangan. Pasinaoning modhul iki ana tuladhane awujud gambar. Dadi, para mahasiswa bisa langsung gladhi macateks naskah Jawa tulis tangan. Sawise materi, ing modhul iki diterusake babagan ringkesan,tugas, lan tes formatif.B. Petunjuk Belajar Modhul sing digawe iki kaajab bisa njangkepi kabutuhan pasinaon babagan AksaraJawa kaya sing dikarepake ana ing Capaian Pembelajaran kang ana ing kegiyatan PPG 69[Program Profesi Guru]. Dene CP kang ana ing kurikulum kegiyatan PPG yaiku: Tabel 1. Capaian Pembelajaran Capaian Pembelajaran Sub Capaian PembelajaranMenganalisis prinsip materi 1. Mahasiswa bisa niteni wujude naskah Jawa tulisAksara Jawa dan aplikasinya tangan.dalam pembelajaran bahasa Jawa 2. Mahasiswa bisa gawe deskripsi fisik naskah Jawa tulis tangan. 3. Mahasiswa bisa gawe deskripsi teks naskah Jawa tulis tangan. 4. Mahasiswa bisa maca teks naskah Jawa tulis tangan 5. Mahasiswa bisa transkripsi/alih aksara Jawa-Latin. 6. Mahasiswa bisa niteni lan mbedakake naskah Jawa tulis tangan lan naskah Jawa cithak. 7. Mahasiswa bisa maca teks naskah Jawa prosa. 8. Mahasiswa bisa maca teks naskah Jawa puisi. Kaya apa sing wis kapacak ing CP yakuwi ngajak para mahasiswa calon guru bisa macateks naskah Jawa tulis tangan kanthi trampil jumbuh karo paugeran tata tulise. Dene paugerantata tulis sing didadekake punjering pasinaon yakuwi saka Pedoman Penulisan Aksara Jawa[Darusuprapta, dkk., 2003] sing wis disarujuki dening pamarentah telung propinsi [JawaTengah, DIY, lan Jawa Timur]. Kanggo nyinau modhul iki para mahasiswa PPG kudu mangerteni luwih dhisik urut-urutaning pasinaon. Dene urut-urutane diwiwiti dedonga kanthi bareng-bareng, banjur manutapa kang dituduhake dening instruktur, maca lan nggatekna pituduh saben kegiyatan pasinaon,maca lan nggladhi saben materi manut pituduhe instruktur, bisa gawe cathetan kanthi mandhiri,takona marang instruktur menawa ana pitakonan, wacanen ringkesan, garapen forum diskusi lantes formatif, tes terstruktur, lan dipungkasi kanthi garapan tes sumatif. Para mahasiswa PPG ingpasinaon iki kudu bisa ngancik biji minimal KKM yaiku 80 ing saben tugas, tes formatif, lan tessumatif. Upamane ana mahasiswa kang bijine ora nyandhak biji KKM kudu mbaleni utawanggarap remidi utawa tugas-tugas saka instruktur.70INTI AKSARA JAWA TULIS TANGAN A. Capaian Pembelajaran Capaian Pembelajaran iki yakuwi: “Menganalisis prinsip materi Aksara Jawa danaplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa”. Kompetensi Dasar saka kegiyatan iki, yaikuMahasiswa bisa maca teks aksara Jawa sing ditulis tangan. Dene indikatore kaandharake ingngisor iki: 1. Mahasiswa bisa niteni wujude naskah Jawa tulis tangan. 2. Mahasiswa bisa gawe deskripsi fisik naskah Jawa tulis tangan. 3. Mahasiswa bisa gawe deskripsi teks naskah Jawa tulis tangan. 4. Mahasiswa bisa maca teks naskah Jawa tulis tangan. 5. Mahasiswa bisa transkripsi/alih aksara Jawa-Latin 6. Mahasiswa bisa niteni lan mbedakake naskah Jawa tulis tangan lan naskah Jawa cithak. 7. Mahasiswa bisa maca teks naskah Jawa prosa. 8. Mahasiswa bisa maca teks naskah Jawa puisi. B. Pokok-pokok Materi Materi sing bisa disinau ing modhul iki, diandharake kaya peta ing ngisor iki. Aksara Jawa Tulis Tangan Deskripsi TranskripsiFisik Teks Gancaran Tembang Gambar 1. Pokok-pokok Materi 71C. Uraian Materi Materi sing kaandharake ing modhul iki ana telu, yakuwi babagan naskah Jawa tulistangan, deskripsi fisik lan teks naskah Jawa, sarta transkripsi utawa alih aksara teks awujudprosa lan puisi. Saben materi dijangkepi karo tuladha. Dene andharane kaya ing ngisor iki.1. Naskah Jawa Naskah Jawa yakuwi asil kabudayan Jawa awujud buku sing ing jerone ditulis nganggoaksara [lan basa] Jawa tulis tangan. Bakune naskah Jawa iku wujud fisik, dene isine sing ditulisnganggo aksara Jawa iku disebut teks. Ing ilmu filologi naskah Jawa iku sifate konkrit, deneteks sing ana ing sajrone naskah itu sifate abstrak [Fathurahman, 2015:22]. Tegese konkrityakuwi naskah bisa langsung dicekel, didemok, lan ditonton wujude, dene abstrak tegese wujudtulisan iku bisa supayane bisa dimangerteni kudu diwaca luwih dhisik lan dimangerteni,dilimbang-limbang apa isine sing katulis iku. Tuladhane naskah Jawa kaya ing ngisor iki.72Gambar 2. Naskah “”Babad Blarutan” koleksi Perpustakaan Pura Pakualaman Naskah Jawa ing mau iku nuduhake teks sing ditulis tangan nganggo Aksara Jawa.Naskah Jawa tulis tangan katon cetha saka tinta sing dinggo lan tekstur duktus tulisan tangansing ora rata. Dene titikane ditulis tangan bisa kadeleng saka tulisane lan bisa dibedakake karonaskah cithak sing ditulis kanthi medhia mesin cithak sing isa rata. Tuladhane ing ngisor iki.Gambar 3. Naskah Cithak “Serat Citrakawaca” 732. Deskripsi Fisik Tegese deskripsi fisik yakuwi cara maca naskah Jawa saka wujude sing bisa dicekel tangan, lan bisa diukur. Fisik naskah iku sampul naskah, kertas, lan jilidan. Dene deskripsi fisik naskah Jawa iku kayata ukuran dawa lan ambane sampul naskah lan kertas sarta kandele jilidan naskah. Gambar 4. Sampul Naskah “Serat Bayan Budiman” Koleksi Perpustakaan Pura Pakualaman3. Deskripsi Teks Deskripsi teks yakuwi cara maca naskah Jawa saka isine utawa wose. Kanggo mangerteni deskripsi teks, para mahasiswa bisa maca deskripsi sing wis ana ing buku-buku katalog naskah. Upamane ora ana ing katalog naskah, para mahasiswa bisa maca dhewe. Dene carane yakuwi maca sakhalaman ngarep, sa-halaman ing bageyan tengah naskah, lan ing pungkur teks naskah utawa tulisan sing ana ing mburi dhewe. Tuladhane deskripsi naskah kaya sing ana ing katalog kaandharake gambar ngisor iki. 74Gambar 5. Deskripsi Teks Naskah saka Katalog Naskah-Naskah Kraton Yogyakarta 75Gambar 6. Deskripsi Teks Naskah saka Katalog Naskah-Naskah Museum Sanabudaya764. Transkripsi/Alih Aksara Transkripsi yakuwi alih aksara saka aksara siji dadi aksara liyane. Anjarmartana[1991:5] ngandharake yen alih aksara iku mindhahake sistem tulisan saka aksara siji nengaksara liyane. Ing pasinaon iki sing ditegesi alih aksara yakuwi saka aksara Jawa dadi aksaraLatin. Tuladha alih aksara kaya ing ngisor iki.Gambar 7. Teks “Sêrat Gancaran Warni-Warni ing Jaman Sapunika” 77Transkripsi saka teks gancaran iku bisa diandharake kaya ing ngisor iki. Basa tuwin Kasusastran Jawi Anggitanipun Sastrawirya Ingkang wajib damel tatanan utawi teturutan bab panyinaunipun basa tuwin kasusastran Jawi, punika inggih kedah bangsa Jawi. Ewadene nngantos dumugi sapriki dereng wonten wewaton ingkang dipuntetepaken kangge gegaran tuwin teturutan marsudi basa.... [bisa dibanjurake dhewe][Sawise transkripsi bisa dibanjurake kanthi alih basa. Dene kamus online sing bisa dibukak,yakuwi //sastra.org]5. Teks Prosa Tegese teks prosa yakuwi, teks naskah sing ditulis kanthi gancaran. Dadi, ora anapaugeran baku sing nuduhake kapan teks iku kudu mandheg. Dene kang dadi paugeranmandhege ukara yakuwi tandha pada lungsi, pangkon, sarta pangkon lan pada lingsa. Tuladhateks prosa aksara Jawa kaya ing ngisor iki. Gambar 8. Teks “Kidung Pahargyan” Koleksi Perpustakaan Pura Pakualaman6. Teks Tembang Teks aksara Jawa ana uga sing ditulis awujud tembang. Ing karya sastra Jawa Anyarana sing kagolong tembang lan non-tembang [Saputra, Karsono H, 2017:9]. Kang kagolongtembang iku ditulis nganggo tembang macapat. Dene non-tembang kayata geguritan. Mula sakaiku, supaya bisa maca teks aksara Jawa sing awujud tembang macapat, para maos kudu ngerti78babagan paugeran tembang macapat. Dene paugerane tembang macapat kuwi ana telu, yaikuguru gatra, guru wilangan, lan guru lagu. Guru gatra yakuwi cacahing larik saben sapada. Guruwilangan yakuwi cacahing wanda saben salarik. Dene, guru lagu yaiku tibaning swara vokal [a,i, u, e, o] ing pungkasaning larik [Arps, 1992: 4]. Seserepan babagan paugeran tembangmacapat iku wigati banget, amarga kanggo nitiki saben-saben pedhotan. Tuladhane teks aksaraJawa awujud tembang macapat kaya ing ngisor iki. Gambar 8. Teks “Serat Bayan Budiman” Koleksi Perpustakaan Pura PakualamanD. Forum Diskusi Tulisan aksara Jawa kaperang dadi loro. Sepisan, yakuwi tulisan asil saka nulisnanggo tangan. Kapindho, tulisan asil saka mesin cithak. Miturut para dwija, antarane aksaraJawa tulisan tangan karo tulisan cithak angel diwaca sing endi? Apa sebabe? 79PENUTUPA. Rangkuman Naskah Jawa iku wujude ana 2 [loro]. Sing sepisan yakuwi naskah Jawa sing ditulistangan, dene sing kapindho yaiku naskah edisi cithak. Wujude naskah sing bisa dicekel lan bisadiukur iku disebut wujud fisik. Dene isi wacan saka naskah iku disebut teks. Teks naskah itumawujud ing pikirane sapa wae sing maca. Urutane sinau aksara Jawa tulisan tangan, yakuwi wiwit saka deskripsi fisik lan tekssarta transliterasi. Deskripsi fisik iku tugase ngukur amba, dawa, lan kandele naskah. deskripsiteks iku gunane kanggo menehi informasi tumrape para maca supayane ngerti apa isine tulisankuwi mau. Dene bageyan transiterasi tulisan tangan aksara Jawa bisa tumrap karya sastragancaran utawa tembang. Transliterasi yaiku alih aksara kanthi ancas utamane yakuwi nggantisistem tulisan siji neng sistem tulisan liyane, kaya dene ing pasinaon iki alih aksarane sakaaksara Jawa tumuju aksara Latin supaya luwih nggampangake anggone maca teks naskah.B. Tes FormatifPilihen salah siji wangsulan sing bener saka pilihan wangsulan a, b, c, d utawa e ing ngisor iki! 1. Apa tegese teks aksara Jawa iku? A. Teks kang ditulis nganggo basa Jawa B. Teks kang ditulis nganggo aksara Jawa C. Teks kang ditulis nganggo basa lan aksara Jawa D. Teks kang ditulis nganggo tulisan latin E. Teks kang ditulis nganggo tulisan latin lan nganggo basa Jawa 2. Ing ilmu filologi naskah iku sifate konkrit. Apa tegese konkrit iku? A. Bisa dicekel, bisa didumuk B. Bisa dicekel, bisa ditonton C. Dipikir-pikir D. Ora bisa dicekel, ora bisa didumuk E. Bisa dicekel, bisa didumuk, bisa ditonton 3. Apa tegese abstrak kang ditegesake tumrap teks? A. Mung bisa dibayangake, dipikir, lan dilimbang-limbang B. Bisa dicekel, bisa didemok80C. Ora ana wujude D. Ora bisa dipikir E. Bisa dicekel, bisa didemok, bisa ditonton4. Apa sing bisa diukur saka naskah Jawa? A. Sampul naskah, kertas, jilidan B. Sampul naskah, kertas, teks C. Sampul naskah, teks, aksara Jawa D. Teks, aksara Jawa, kertas E. Teks, kertas, sampul naskah5. Kepriye carane gawe deskripsi teks? A. Maca sa-halaman ngarep B. Maca halaman ngarep, tengah, lan pungkasan C. Maca halaman ngarep lan pungkasan D. Maca halaman tengah lan pungkasan E. Maca halaman pungkasan6. Apa titikane tandha mandheg ing teks aksara Jawa awujud gancaran? A. Pada lingsa B. Pada adeg-adeg C. Pada pangkat D. Pada lungsi E. Pada guru7. Tandha kang gunane kanggo misah gatra utawa minangka tandha koma disebut? A. Pada adeg-adeg B. Pada lungsi C. Pada pangkon D. Pada pangkat E. Pada lingsa8. Titikane teks aksara Jawa awujud tembang macapat yakuwi anane paugeran-paugeran kang nuduhake jinising tembang macapat. Apa wae paugerane tembang macapat iku? A. Guru gatra, guru wilangan 81B. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu C. Guru gatra, guru lagu D. Guru wilangan, guru lagu E. Guru wilangan, guru gatra 9. Apa wacane teks naskah Jawa ing ngisor iki? A. Pentu ratri denira manitra B. Wektu natri denira sanitra C. Wektu ratri denira manitra D. Wektu natri denira manitra E. Pektu ratri senira manira 10. Apa tembang macapat saka teks naskah Jawa ing ngisor iki? A. Pocung B. Durma C. Dhandhanggula D. Kinanthi E. Megatruh 11. Isih saka gambar pitakonan nomer 10, gatra katelu saka tembang iku unine apa? A. ing kina sajuga dongeng82B. ing kina sajuga dongong C. peksi menco cinatur D. peksi menco sinatur E. bayan budiman kanang wangi12. Tontonen kanthi patitis teks tulis tangan ing ngisor iki!Tembang macapat ing teks iku apa? A. Kinanthi B. Megatruh C. Mijil D. Sinom E. Dhandhanggula13. Pira cacahe guru gatra tembang macapat ing teks nomer pitakonan 12 iku? A. 10B. 9C. 8D. 7E. 614. Pira cacahe guru wilangan lan apa guru lagu gatra kapindho saka tembang macapat ing teks nomer pitakonan 12 iku? A. 7iB. 8iC. 9iD. 8aE. 8u 8315. Isih saka gambar pitakonan nomer 12, gatra kapitu saka tembang iku unine apa? A. Danurja patih guprenam B. Danurja patih gupremin C. Danurja patih gupreman D. Danurja papatih gupreman E. Danuja patih gupreman Wacanen teks gancaran ing ngisor iki kanthi patitis, banjur jangkepa titik-titik nganggo tembung-tembung sing cocog karo teks gancaran iki! Nuwun awiyosipun, labet sampun ............ kathah serat-serat japi yasanipun para............. ing kina ingkang kula ............ . Dumugi pantoking ................. kula, kula lajeng saged amastani manawi serat-serat yasanipun para linangkung ing kina-kina wau. Maratah manawi suraosipu sarwa edi peni lan ................... sayektos. 16. A. sapata wis B. sawatapis C. sawatawis D. pawata wis E. pawarta wis 17. A. linangkung B. langkung C. lanangkung D. linang kang E. kidang kung 18. A. samerap B. sumerap C. sumerapi D. samarepi E. sumerepi8419. A. susurepan B. seserepan C. semerepan D. sumerepan E. sumeripan 20. A. mirasa B. mirana C. miraosa D. maraos E. mirasaC. Tes SumatifPilihen salah siji wangsulan sing bener saka pilihan wangsulan a, b, c, d utawa e ing ngisor iki! 1. Aksara Jawa duwe jeneng utawa sesebutan. Apa sebutan liya kanggo Aksara Jawa? A. pasangan B. sandhangan C. carakan D. wyanjana E. panyigeging wanda 2. Apa wacane Aksara Jawa sing ditulis nganggo pasangan ing ngisor iki! A. Manuk parkutut mébur. B. Manuk pêrkutut mabur. C. Manuk dhêruk mabur D. Manuk dhêrkuku mébur. E. Manuk dhêruk méncok.3. Panulisan pasangan ing ngisor iki sing bener yakuwi.... 854. Sandhangan kêrêt kalebu sandhangan apa? A. wyanjana B. swara C. panyigeging wanda D. pangku E. pangkon 5. Tembung iki ditulis nganggo sandhangan swara apa? A. suku lan pêpêt B. suku lan taling tarung C. wulu lan taling D. wulu lan pêpêt E. suku lan wulu 6. Bapakku mundhut pitik 143 iji. Angka 143 iji menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku .... A. B. C. D. E.867. Angka 5750 menawa ditulis nganggo angka Jawa yaiku .... A. B. C. D. E.8. Angka sewu rupiah menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku .... A. B. C. D. E.9.Tembung sing ditulis nganggo Aksara Murda ing dhuwur iku wacane apa?A. Kabupaten GampangB. Kabupaten SampangC. Kabupaten GampingD. Kabupaten GumpangE. Kabupaten Samping10.Apa wacane tembung sing tulis nganggo Aksara Murda ing dhuwur iku? A. Kali Pasak B. Kali Parak C. Kali Kranak D. Kali Krasak E. Kali Nrasak 8711. Budaya naskah cithak wiwit ngrembaka amarga anane mesin cetak kang ditemokake dening … . A. Abraham Lincoln B. Thomas Alfa Edison C. Alexander Graham Bell D. Alexander Guttenberg E. Johanes Guttenberg 12. Aksara Jawa kang pisanan kapacak ing buku … . A. Serat Wulangreh B. Serat Tripama C. Serat Wedhatama D. Buku History of Java E. Naskah Jampi Jawi 13. Paedahe naskah ditulis nganggo mesin cetak yaiku … . A. Awet B. Gampang diwaca C. Murah D. Bisa diproduksi akeh E. Ora gampang ilang 14. Kang pisanan didhawuhi gawe aksara Jawa cithak yaiku … . A. P. van Vlissingen B. J.C. Baud C. Thomas Stamford Raffles D. Raden Saleh E. Mangkunegara IV 15. Rembugan babagan aksara Jawa kang didaftarake ing Unicode minangka asiling Kongres … A. Basa Jawa III B. Basa Jawa IV C. Basa Jawa V D. Basa Jawa VI E. Basa Jawa VII8816. Apa titikane tandha mandheg ing teks aksara Jawa awujud gancaran? A. Pada lingsa B. Pada adeg-adeg C. Pada pangkat D. Pada lungsi E. Pada guru17. Kepriye carane gawe deskripsi teks? A. Maca sakhalaman ngarep B. Maca halaman ngarep, tengah, lan pungkasan C. Maca halaman ngarep lan pungkasan D. Maca halaman tengah lan pungkasan E. Maca halaman pungkasan18. Apa tegese abstrak kang ditegesake tumrap teks? A. Mung bisa dibayangake, dipikir, lan dilimbang-limbang B. Bisa dicekel, bisa didemok C. Ora ana wujude D. Ora bisa dipikir E. Bisa dicekel, bisa didemok, bisa ditonton19. Apa wacane teks naskah Jawa ing ngisor iki? A. Pentu ratri denira manitra B. Wektu natri denira sanitra C. Wektu natri denira manitra D. Wektu ratri denira manitra E. Pektu ratri senira manira20. Apa tembang macapat saka teks naskah Jawa ing ngisor iki? 89A. Durma B. Dhandhanggula C. Kinanthi D. Megatruh E. PocungE. Tugas TerstrukturGoleka teks aksara Jawa tulisan tangan [naskah Jawa] lan cithak banjur alih aksarakna!90DAFTAR PUSTAKAAnjarmartana, A.S. 1991. “Transliterasi Jawa-Latin” dalam Proseding Konggres Bahasa Jawa Buku III. Surakarta: Harapan Masa.Arps, Ben. 1992. Tembang in Two Tradition. London: School of Oriental and African Studies.Behrend, T.E. 1990. Katalog Induk Naskah-naskah Nusantara Jilid 1: Museum Sanabudaya. Jakarta: Djambatan.Darusuprapta dkk. 2003. Pedoman Penulisan Aksara Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusatama.Fathurahman, Oman. 2015. Filologi Indonesia: Teori dan Metode. Jakarta: Prenadamedia Group.Hadiprijono, J.S. 2013. Trampil Maca lan Nulis Aksara Jawa. Yogyakarta: PT. Kanisius.Hadiprijono, J.S. 2017. Trampil Maca lan Nulis Aksara Jawa. Yogyakarta: Kanisius.Hardjawijana, Harjana [Ketua]. 2003. Pedoman Penulisan Aksara Jawa. Cetakan ketiga. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusatama.Istanti, Kun Zachrun. [2013]. Metode Penelitian Filologi dan Penerapannya. Yogyakarta: Elmatera.Lindsay, Jennifer, R.M. Soetanto, dan Alan Feinstein. 1994. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid 2: Kraton Yogyakarta. Jakarta: Yayasan Obor Indonesia.Mulyani, Hesti. [2010]. Komprehensi Tulis Jawa. Yogyakarta: Pendidikan Bahasa Daerah, FKIP, UNY.Padmosoekotjo, S. 1989. Wewaton Panulise Basa Jawa nganggo Aksara Jawa. Surabaya: PT. Citra Jaya Murti.Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia. J.B.Wolters Uitgevers Maatschppij Groningen.Poerwadarminta, W.J.S., C.S. Hardjasoedarma, J. CHR. Poedjasoedira. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J.B. Wolters’Uitgevers Maatschappij.Raffles, Thomas Stanford. 2008. The History of Java. Diterjemahkan oleh Eko Prasetyaningrum, Nuryati Agustin, Idda Qoryati Mahbubah. Cetakan 1. Yogyakarta: NARASI.Saputra, Karsono H. 2017. Puisi Jawa. Jakarta: Bukupop.Sulistyorini, Dwi. [2015]. Filologi Teori dan Penerapannya. Malang: Madani. 91Sutardjo. 2008. Kawruh Basa saha Kasusastraan Jawi. Surakarta: Jurusan Sastra Daerah FSSR UNS.92Kunci Jawaban Tes Formatif KB 11. C 6. E 11. E 16. D 17. A2. D 7. D 12. A 18. D 19. C3. B 8. B 13. A 20. B4. E 9. E 14. C5. C 10. A 15. DKunci Jawaban Tes Formatif KB 21. A 6. C 11. D 16. C 17. A2. B 7. A 12. C 18. B 19. E3. C 8. C 13. D 20. D4. D 9. B 14. C5. A 10. A 15. CKunci Jawaban Tes Formatif M3 KB 31. B 6. D 11. D 16. A 21. C 26. D 22. C 27. B2. C 7. E 12. C 17. B 23. D 28. A 24. A 29. C3. A 8. D 13. A 18. E 25. B 30. B4. B 9. D 14. B 19. A 935. A 10. A 15. C 20. AKunci Jawaban Tes Formatif M3 KB 41. C 6. A 11. A 16. C2. E 7. B 12. D 17. A3. A 8. B 13. B 18. E4. A 9. C 14. B 19. B5. B 10. D 15. C 20. DKunci Jawaban Tes Sumatif1. C 6. C 11. E 16. D 17. B2. B 7. B 12. D 18. A 19. D3. E 8. A 13. D 20. E4. C 9. B 14. A
5. E 10. D 15. B